- Rical elminə nə üçün ehtiyac var?
- Rical elminin dəyəri barədə ortaya atılan şübhələr
- 1-ci şübhə
- 2-ci şübhə
- 3-cü şübhə
- 4-cü şübhə
- 5-cü şübhə
- 6-cı şübhə
5-Cİ ŞÜBHƏ
Rical elmindəki tövsiqat və təzifatları mürsəlliyi
Yenə onlardan biri bu barədə deyir:
“Qəribəsi odur ki, onlar rical alimlərinin sözlərini bu sözlərin sənədlərini bilmədən qəbul edirlər. Hətta bəzən şəxslərin mədhi və məzəmməti məsələsində bu sözləri Məsumların (əleyhimus-səlam) səhih sənədli rəvayətlərindən üstün tuturlar. Rical elmindəki tövsiqat və təzifatlar iki haldan xaric deyillər: ya rical alimlərinin öz şəxsi rəyi, ictihadı və düşüncəsi əsasındadır, ya da onlara nəql edilmişdir. Rəy və ictihada etimad olunmaması barədə ixtilaf yoxdur, xüsusən də onların bu sahədəki çoxlu səhvləri ilə tanış olduqdan sonra (bu daha da aydın olur).” (əl-Vəsiyyətu vəl-Vəsi: 256-257)
Cavab: Bu şübhə də özündən əvvəlki kimi yeni deyildir. Rical alimləri buna da geniş və ətraflı şəkildə cavab vermiş, əsassızlığını ortaya qoymuşlar.8
Biz məsələni təfsilatlı şəkildə müzakirə etmək niyyətində olmadığımızdan cavaba ən yığcam şəkildə işarə edirik və iki nöqtə üzərində dayanırıq:
Birinci: Rical aliminin sözünün hansı əsasda höccət olması barədə uzun bir bəhs vardır. Bəhs bunun ətrafında dövr edir ki, görəsən onun sözünün höccət olması “arxayınlığın hücciyyəti” əsasındadır, yoxsa “şəhadaət” əsasındadır, yoxsa “xibrə əhlinin sözünün hücciyyəti” əsasındadır, yoxsa “siqə şəxsin xəbərinin hücciyyəti” əsasındadır?
Bunu bildinizsə, o zaman deyək ki, bu şübhənin ortaya çıxardığı irad bu cəhətlərin hamısına əhatə etmir. O, onlardan məhz sonuncu olana aiddir. Biz hətta bu iradın yerində olmasını qəbul etsək belə, o rical elmini mütləq şəkildə aradan apara bilməyəcək. Belə ki, rical elmi ilk üç cəhət əsasında elə öz yerində qalacaq.
Rical elmini küllən dəyərsiz çıxarmaqdan ötrü belə bir iraddan yapışmaq, olduqca böyük bir cəhalətdən xəbər verir.
İkinci: Qeyd olunan irada aşağıdakı iki müqəddiməni qeyd etməklə cavab vermək olar:
1) Bəzi hissi və ya hissə yaxın məsələləri olduğu kimi dərk etmək üçün onunla eyni zamanda olmağa ehtiyac yoxdur. Bizimlə Şeyx Ənsari (quddisə sirruh) arasında 250 ildən çox məsafə vardır, bizimlə Əllamə Məclisi (quddisə sirruh) arasında 320 ildən artıq məsafə vardır. Lakin bununla yanaşı onları siqəlikləri bizim üçün günorta çağı görünən günəşdən daha aydındır. Halbuki məlumdur ki, onların siqəlikləri intuitiv məsələlərdən deyildir, məhz hissi və ya hissə yaxın məsələlərdəndir.
Aydındır ki, bu cür məsələlər bir siqənin başqa bir siqədən nəql etdiyi şeylərdən deyil ki, ortada irsalın olması onlara xələl gətirsin. Bu məsələlər mütəvatir də olmasalar, məhz müstəfiz (mütəvatirdən bir pillə aşağı) məsələlərdəndir. Müstəfiz halda olan məsələlərin naqillərinə (onu nəql edənlərə) isə nəzər yetirilməz.
2) Ricala dair dəyərləndirmələri özündə ehtiva edən mənbələr – daha öncə də deyildiyi kimi – Məsumların (əleyhimus-səlam) zamanına uzanıb çıxır və onlar kifayət qədər çoxdurlar. Az əvvəl Şeyx Tusinin (quddisə sirruh) açıq-aşkar sözü qeyd olundu ki, şiə taifəsi qədim zamanlardan bəri bu elmə əməl etmişlər. Məlumdur ki, Şeyx Tusiyə (quddisə sirruh) nisbətdə “qədim zaman” yalnız və yalnız Məsumların (əleyhimus-səlam) dövrü ola bilər. Daha əvvəl belə rical mənbələrindən bir çoxunun adı çəkildi.
Üçüncü: Bizim əlimizə çatmayan bu mənbələrin bir çoxu o zaman iki böyük şeyxə: Şeyx Tusiyə və Şeyx Nəcaşiyə (tabə sərahuma) çatmışdır. Hətta onlardan sonra gələnlərə; Əllamə Hilli, İbn Davud Hilli və Seyyid İbn Tavus (quddisə sirruhum) kimi alimlərə çatmışdır. Daha əvvəl bunların bəzilərinə işarə etdik.
Bu üç müqəddimənin fonunda aydın olur ki: ravilərin siqəliyi və zəifliyi ricala dair çoxlu əsərlərin olması və məzhəbin böyük şəxsiyyətlərinin tövsiq və təzif məsələsinə diqqət yetirməsi səbəbindən müztəfiz işlərdən olmuşdur, daha ahad şəxslərin nəql etdikləri məsələlərdən (ahad xəbərlərdən) olmamışdır.
Buna elə rical alimlərinin öz sözləri və təbirləri də dəlalət edir. Məsələn, Şeyx Nəcaşinin (quddisə sirruh) sözlərində belə oxuyuruq:
“İsmayıl ibn Səhl əd-Dehqan: əshabımız onu zəif bilmişdir”. (Rical, səh.28)
“İsmayıl ibn Yəsar əl-Haşimi: əshabımız onu zəif kimi qeyd etmişdir”. (Rical, səh.29)
“Həsən ibn Ətiyyə əl-Hənnat: əshabımızdan bir kimsənin onun barəsində kitabı olduğunu qeyd etdiyini görmədim”. (Rical, səh.46)
“Həsən ibn Əhməd əl-Mənqəri: zəif olub. Bunu əshabımız (rəhiməhumullah) qeyd etmişdir”. (Rical, səh.53)
“Həsən ibn Əbi Osman: ləqəbi “Səccadə”dir. Əbu Muhəmməd, kufi. Əshabımız onu zəif bilmişdir”. (Rical, səh.61)
“Həsən ibn Muhəmməd ibn Cumhur: zəiflərdən nəql edir, mürsəl rəvayətlərə etimad edir. Əshabımız onun barəsində bunu qeyd edib. Və deyiblər: Atasından daha güvənilir və saleh idi”. (Rical, səh.62)
“Muhəmməd ibn Abdullah ibn Muhəmməd ibn Ubeydullah ibn Bəhlul: (demək olar ki) bütün əshabımızın onu pislədiyini və zəif bildiyini gördüm”. (Rical, səh.396)
“Ubeydullah ibn Əbi Zeyd Əhməd ibn Yaqub ibn Nəsr əl-Ənbari: bizim Bağdadlı əshabımız onu mərfu nəql etməkdə günahlandırırdı”. (Rical, səh.232)
“Əhməd ibn Hüseyn ibn Səid ibn Həmmad ibn Səid ibn Mehran: Əbu Cəfər əl-Əhvazi. Ləqəbi “Dəndan”dır. Qumlu əshabımızın dediyinə əsasən, atasının bütün şeyxlərindən rəvayət nəql etmişdir. Təkcə Həmmad ibn İsadan başqa. (Qumlu əshabımız) onu zəif bilmiş və demişlər: o ğüluvv edəndir, hədisi qəbul da edilər, inkar da.” (Rical, səh.77)
Gördüyünüz kimi, Şeyx Nəcaşinin (quddisə sirruh) sözlərindən belə başa düşmək olur ki, o bu ricali dəyərləndirmələri əshabdan müstəfiz şəkildə almışdır. Eyni hal Şeyxut-Taifə Tusiyə (quddisə sirruh) də aiddir. Buna da bir çox dəlillər vardır ki, misal olaraq aşağıdakıları qeyd edirik. Şeyx ət-Tusi deyir:
“Buna görə də taifə (şiə məzhəbi alimləri) Muhəmməd ibn Əbi Umeyr, Səfvan ibn Yəhya, Əhməd ibn Muhəmməd ibn Əbu Nəsir və sair kimi siqələrin – hansılar ki, yalnız siqə şəxsdən müsnəd və mürsəl şəkildə nəql etmələri ilə tanınırlar – (mürsəl hədisləri) ilə digərlərinin müsnəd hədislərini bir tutmuşlar. Buna görə də onların mürsəl hədislərinə əməl etmişlər”. (əl-Uddə fi usulil-fiqh, 1/154)
Həmçinin, deyir: “Dediyimiz şey səbəbindən, taifə Həfs ibn Ğiyasın, Ğiyas ibn Kəlubun, Nuh ibn Dərracın, Sukuninin və sair ammə məzhəbli şəxslərin İmamlarımızdan (əleyhimus-səlam) nəql etdiyi – əshabımız tərəfindən inkar edilməyən və öz yanlarında onun əksi olmayan – rəvayətlərə əməl etmişlər.” (əl-Uddə fi usulil-fiqh, 1/149)
Həmçinin, deyir: “Dediyimiz şey səbəbindən, taifə Abdullah ibn Bukeyr və başqaları kimi fəthiyyələrin xəbərlərinə əməl etmişlər. Həmçinin, Sumaə ibn Mehran, Əli ibn Əbu Həmzə, Osman ibn İsa kimi vaqifilərin, habelə onlardan sonra gələn Bəni-Fəzzal, Bəni-Sumaə, Tatarilər və sairlərin – öz yanlarında xilafı olmayan – hədislərinə əməl etmişlər.” (əl-Uddə fi usulil-fiqh, 1/150)
Bu və bu kimi digər şahidlər ona dəlalət edir ki, Şeyx Tusi (quddisə sirruh) ricali dəyərləndirmələri müstəfiz şəkildə əldə etmişdir. Buna əsasən də, ricali dəyərləndirmələrin mürsəlliyi iradı ortadan qalxmış olur və onun heç bir elmi dəyəri qalmır.
______________________________________________________________________
8 Əlavə məlumat üçün Şeyx Əli Ali-Muhsinin “ər-Raddul-Qasim aləl-muftəri alə əl-İmamil-Qaim” kitabına 15-ci səhifədən sonrasına müraciət edə bilərsiniz. (Red.)
