Mərhəmətli, rəhmli Allahın adı ilə!
Oruc müsəlmanlara Peyğəmbərin (s) Mədinəyə hicrətindən iki il sonra vacib buyuruldu. Ayə nazil oldu ki, “Ey iman gətirənlər! Oruc tutmaq sizdən əvvəlki ümmətlərə vacib edildiyi kimi, sizə də vacib edildi ki, (bunun vasitəsilə) siz pis əməllərdən çəkinəsiniz!” (Bəqərə-183).
Bildirildi ki, oruc mübarək ramazan ayında və Allaha minnətdarlıq üçün tutulur, çünki, Quran bu ayda nazil edilmişdir. Bu ayda xəstələrdən, səfərdə olanlardan başqa yetkinlik yaşına çatmış bütün müsəlmanlar oruc tutmalıdırlar, xəstələr və səfərdə olanlar isə onları oruc tutmaqdan saxlayan səbəb aradan qalxdıqdan sonra başqa günlərdə oruclarının qəzasını tutmalıdırlar. (Oruc tutmaq) sayı müəyyən olan (bir ay) günlərdir. (Bu günlərdə) sizdən xəstə və ya səfərdə olanlar tutmadığı günlər qədər başqa günlərdə oruc tutmalıdırlar. Oruc tutmağa taqəti olmayanlar isə (hər günün əvəzində) bir yoxsulu doyuracaq qədər fidyə verməlidirlər. Hər kəs könüllü xeyir iş görərsə (həm oruc tutub, həm də fidyə verərsə), bu onun üçün daha yaxşı olar. Bilsəniz oruc tutmaq sizin üçün nə qədər xeyirlidir! İnsanlara doğru yolu göstərən, bu yolu açıq dəlilləri ilə aydınlaşdıran və (haqqı batildən) ayıran (Quran) ramazan ayında nazil edilmişdir. Aya (ramazan ayına) yetişən şəxslər (bu ayı) oruc tutmalıdırlar; xəstə və ya səfərdə olanlar isə tutmadığı günlərin sayı qədər başqa günlərdə tutsunlar. Allah sizin üçün ağırlıq deyil, yüngüllük istər ki, fövtə gedən günlərin orucunu tamamlayasınız və sizi düz yola yönəltməsinə görə Ona (“Allahu əkbər” deməklə) təzim və şükür edəsiniz. (Bəqərə-184-185).
Məkkədən Mədinəyə hicrətdən sonra iki il müsəlmanlar özlərindən “əvvəlki ümmətlər kimi” ayda üç gün oruc tuturdular. Mədinədə Quran orucu ramazan ayı ilə əlaqələndirdi. Orucun vacibliyi barədə ayə nazil olandan sonra ilk vaxtlar müsəlmanlar gecə yarıdan keçənədək oruc tutur, sonra oruclarını açır, yeyir-içir və yatırdılar. Bəzi rəvayətlərə görə, ilk vaxtlar oruc gecə namazına qədər davam edirdi. Hər halda, gecə yeyib-içmək, qadınla yaxınlıq etmək orucu pozmaq kimi qiymətləndirilirdi. İftar etmədən yatanlar səhəri gün gecəyədək nə yeyir, nə də içə bilərdilər. Bəzi yaşlı müsəlmanlar uzun müddət aclığa-susuzluğa dözə bilməyib huşlarını itirir, iş görmür, taqətsiz gəzərdilər, cavanlar isə arvadlarına gecələr yaxınlıq etməkdən özlərini saxlaya bilmirdilər. Ayə nazil oldu ki: “Oruc gecəsi qadınlarınıza yaxınlaşmaq sizə halal edildi. Onlar sizin, siz də onların libasısınız. (Bir-birinizə həddindən artıq yaxınsınız). Allah sizin özünüzə pislik (xəyanət) etdiyinizi (yaxud nəfsinizə qarşı zəiflik göstərəcəyinizi) bilib tövbələrinizi qəbul edərək sizi bağışladı; artıq siz onlara yaxınlaşın, Allahın sizə halal etdiyini onlardan istəyin; sübh açılınca, ağ sap qara sapdan fərqlənincəyə qədər yeyib için; sonra gecəyə qədər orucunuzu tamamlayın; məscidlərdə ibadətdə (etikafda) olduğunuz zaman onlarla (qadınlarınızla) yaxınlıq etməyin. Bunlar (bu hökmlər) Allahın hədləridir, bunları aşmayın! Allah (insanlara) hökmlərini bu cür bildirir ki, bəlkə, müttəqi olsunlar!” (Bəqərə-187) Beləliklə, bildirildi ki, orucun vaxtı sübh açılandan gecəyə qədər, yəni gün batanadəkdir.
Oruc insanın niyyət edərək özünü orucu pozan şeylərdən (muftirat) saxlamasını (imsak) nəzərdə tutur. Oruc tutmaq istəyən adam “Vacib, qürbətən iləllah” (vacib dir, Allaha yaxınlaşmaq üçündür) deyə niyyət edir və sübh açılandan gün batanadək (sübh azanından məğrib azanınadək) yemir, içmir, ciyərinə tüstü almır, qadına yaxınlıq etmir, şəhvət doğuran şeylər etmir, sübh açılanadək cənabət halından təmizlənir, Allaha, Peyğəmbərə, İmamlara yalan deməkdən, əməlisalehlikdən yayındıran əməllərdən (yalandan, iftiradan , söyüşdən və sair) çəkinir.
Müsəlman alimləri belə hesab edirlər ki, hamilə və uşaq əmizdirən qadınlar, əldən düşmüş qocalar, ağılları başlarında olmadığına görə öz əməlləri üçün məsuliyyət daşımaq iqtidarında olmayan adamlar da orucdan azad sayılırlar, çünki, oruc tutmaq onların səhhətləri üçün zərərli ola bilər. Aybaşı halında təmiz olmayan, təmizlənməyənə və təharətlərini almayana qədər oruc tuta bilməzlər. Müvəqqəti olaraq orucdan azad edilənlər, yaxud oruclarını təsadüfən pozanlar sonra buraxdıqları günlərin sayı qədər oruc tutmaqla yanaşı tövbə də etməli və kəffarə verməlidirlər.
Ramazan orucundan başqa ramazanda buraxılmış günlərin sayı qədər tutulan qəza orucu, müəyyən niyyətlə əhd edilmiş nəzir orucu, hansısa bir günahı yumaq üçün kəffarə orucu, yaxud sadəcə olaraq əməlisalehliyə görə tutulan oruc növləri məlumdur. Ramazan orucunu nəzir orucu ilə əvəz etmək, yəni nəzir orucunu ramazana saxlamaq düzgün deyildir. Başqa orucları da Ramazan orucu ilə qarışdırmaq olmaz.
Alimlər oruc üçün üç dərəcə izah edirlər.
1. Ümumi oruc - (صوم العموم): Ümumi orucun şərtləri adətən müctəhidlərin dini ehkamı izah edən risalələrində müfəssəl şəkildə (təfərrüatı ilə) yazılıb. Ümumi oruc dedikdə, adətən camaatın çoxunun tutduğu oruc nəzərdə tutulur və yeməli və içməli şeylərdən, eləcə də şəhvətə aid məsələlərdən çəkinmək anlamına gəlir.
2. Xüsusi oruc - (صوم الخصوص): Xüsusi oruc dedikdə, əlin, qolun, dilin, gözün, qulağın və sair üzvlərin günahdan çəkinməsi nəzərdə tutulur.
3. Daha xüsusi (dərəcəli) oruc - (صوم خصوص الخصوص): Dünyəvi arzuların və fikirlərin qəlbə daxil olmamasıdır. Qəlbin (ürəyin) orucudur. Masəvanın (Allahdan başqasının) qəlbə daxil olmasına izn verməməkdir. Belə bir oruc tutmağa nail olan şəxs Allahdan başqa (dünyəvi işlər barədə) düşünərsə orucu batil olur. Əlbəttə dini mənafeyi üçün düşünmək müstəsnadır. Çünki, dini düşüncə axirət azuqəsidir. Üçüncü növ orucu məhz peyğəmbərlər tuta bilər. “(Ya Rəsulum!) Sən: “Allah!” deyib çağır, sonra da onları burax ki, düşdükləri bataqlıqda oynaya-oynaya qalsınlar. (Özlərinin dedi-qodularında, pis işlərində və yaramaz əqidələrində davam etsinlər).” (Ənam-91) Xüsusi oruc salehlərin tutduğu orucdur. Yəni bütün bədən üzvlərini günahdan qorunmalıdır. Əbu Hamid Ğəzali bu oruc üçün altı şərt izah edir:
Birinci şərt: İkrah doğuran (kərahətli) və məzəmmətli (töhmətli) şeylərə baxmamaq. İnsanı Allahın zikrindən saxlayan heç bir şeylə məşğul olmamaq. Hz. Peyğəmbər (s) buyurub: “(Naməhrəmə) baxmaq şeytanın zəhərli oxlarından biridir. Onu Allahdan (əzabdan) qorxduğu üçün tərk edən şəxsə Allah elə bir iman verər ki, qəlbində şirinliyini duyar.
Peyğəmbər (s) buyurub: “Beş xüsusiyyət orucu və dəstəmazı batil edər: yalan, qeybət, sözgəzdirənlik, şəhvani baxmaq (naməhrəmə ehtirasla baxmaq) və yalandan and içmək”
İkinci şərt: Dilin mənasız sözlər, yalan, qeybət, sözgəzdirənlik (xəbərçilik), söyüş, acı və xüsumətli danışıqdan qorumaq. Sükut etmək. dili Allahın zikri ilə məşğul etmək; Quran tilavəti və dua və minacatları oxumaq. Bu dilin orucudur. Rəvayətdə buyurulur ki, iki nəfər qadın oruc tutur. Peyğəmbər (s) onlara deyir: “Yediyinizi qaytarın-qusun” onlar da laxta-laxta qan və ət qaytarırlar. Hamı təəccüblə baxırdı. Peyğəmbər (s) buyurdu: Bu iki qadın Allahın halal etdiyini yeməyib oruc tutublar. Lakin Allahın haram etdiyini yeyib oruclarını açıblar.” Qeyd edək ki, o iki qadın qeybət etmişdilər.
Əbi Bəsir İmam Sadiqdən (ə.s) nəql edir: “Oruc tutmaq təkcə yeməmək və içməməkdən ibarət deyil. Məryəm: “…Mən Rəhman yolunda oruc (sükut orucu) tutmağı nəzir eləmişəm, ona görə də bu gün heç kəslə danışmayacağam!” (Məryəm-26) buyurdu.”
Üçüncü şərt: Qulağın günahdan qorunması. Ikrah doğuran heç bir şeyə qulaq asmamaq. Haram şeyləri dinləməmək. “Onlar yalana qulaq asanlar və haram yeyənlərdir…” (Maidə-42); “Kaş onların din alimləri və fəqihləri onlara günah söyləməyi və haram yeməyi qadağan edəydilər! Onların törətdiyi əməllər necə də pisdir!” (Maidə-63). Qeybətə qulaq asmaq da qeybət etmək qədər günahdır. (Haramdır). Qeybətə sükut etmək də haramdır. “…Çünki o vaxt siz də onların tayı olarsınız…” (Nisa-140)
Dördüncü şərt: Digər üzvlərin (məsələn: əl-ayaq) günaha mübtəla olmaması və qarınqululuq etməmək. İftar vaxtı tərəddüdlü yeməklərdən çəkinmək. Oruc, gün ərzində halal yeməklərdən, şam azanından etibarən haram yeməklərdən çəkinmək anlamına gəlir. İftar vaxtı haram yeməklərlə qarnını doyuran şəxsin orucu da batil olar. Haram yemək dini aradan aparan (dinsizliyə bais olan) zəhərdir. Halal yemək isə dərmandır. Əlbəttə halal yemek belə çox yeyilərsə mütləq zərərli olacaqdır. Yeməyin miqdarı azalsın deyə Allah orucu vacib etdi. İftardan sonra həddindən artıq qarına qulluq edən insan orucun faydasını duymaz. Hz Peyğəmbər (s) buyurub: “Nə çox oruc tutan vardır ki, oruc tutmağından ona yalnız aclıq və susuzluq qalır” كم من صائم ليس له من صومه الا الجوع و العطش Hədis eynilə həzrət Əlidən (ə.s) də Nəhcül-Bəlağənin 146-cı hikmətində nəql olunub: “Nə çox oruc tutan vardır ki, oruc tutmağından ona aclıq və susuzluqdan başqa bir şey qalmır…” Bəzi alimlər bunun səbəbini belə izah edirlər ki, oruc tutan şəxs haram yeməklə iftar edərsə orucunun məhz aclıq və susuzluq kimi faydası olmuşdur. Bəziləri əsas səbəb kimi “qeybət”-i görürlər. Çünki, “…bir-birinizin qeybətini qırmayın! Sizdən biriniz ölmüş qardaşının ətini yeməyə razı olarmı?!…” (Hucurat-12) Bu ayədən də məlum olduğu kimi qeybət etmək əslində ölmüş qardaşın ətini yemək deməkdir. Bədən üzvlərini günahdan qorumayan şəxs barəsində də bunu demək olar ki, o da orucunu məhz aclıq və susuzluqla keçirənlərdən hesab olunur. İmam Baqir (ə.s) buyurur: “Oruc tutduğun zaman, qulaq, göz, dəri və digər üzvlərin də oruc olmalıdır. Oruc tutduğun gün oruc tutmadığın gün kimi olmamalıdır.”
Beşinci şərt: Bu şərt bundan ibarətdir ki, iftar vaxtı yeməyin halal olmasına diqqətlə yanaşı kəmiyyətcə (miqdarca) az yeməlidir. Yəni qarını yeməklə doldurmamalıdır. Allah yanında ən pis qab dolu qarındır. Ramazan ayının faydalarından biri də budur ki, insan bu ayda qarınqululuqdan (yeyimcil olmaqdan) yaxasını qurtarır. Əgər iftardan sonra həddindən artıq yeyərsə (hətta gündüz yemədiyinə görə axşam çox yeməklə əvəzini çıxarsa) digər aylarda yediklərindən də çox yemiş olur. Ac qalmaqla nəfsani istəkləri (şəhvani meyilləri) söndürmək dərəcəsinə çatdıran oruc, iftardan sonra çox yeməklə o istəkləri yenidən artırmağa başlayır. Bu isə onun orucunun mənasız olduğunu göstərir. Qarın və şəhvəti ram etmək orucun başlıca səbəblərindən sayılır. Çox yemək isə şiddətli şəhvət hissi doğurur. Digər önəmli məsələlərdən biri budur ki, gün ərzində oruc çox yatmamalıdır. Oruc tutan çox yatarsa aclıq və susuzluğunu hiss etməz. Bu da orucuna xələl gətirən əməllərdəndir. Deməli, beşinci şərt az yemək və az yatmaqdan ibarətdir.
Altıncı şərt: İftardan sonra oruc tutanın qəlbi müztərib (sıxıntı və iztirab içində olan, çox təşvişli və rahatsız) halda qalmalıdır. Qorxu və ümid arasında olmalıdır. Çünki, orucu qəbul olduğundan Allaha yaxınlaşdığını yaxud qəbul olmadığına görə qəzəbə düçar olmuşlardan sayıldığını bilmir. Belə bir hal əslində bütün ibadətlərdən sonra yaşanmalıdır.
Belə bir sual ortaya çıxa bilər ki, sizin yazdığınız şərtlər Fəqihlərin (müctəhid: dini qanunları təfsir və şərh etmək səlahiyyətinə malik baş ruhani) dini əhkamı izah edən kitablarında qeyd olunmayıb. Fəqihlər dini ayinləri və onun ehkamını yazarkən siz yazdıqlarınızı şərtlərdən hesab etməyiblər. Belə olduqda qeyd etdiyiniz şərtlər olmadığı təqdirdə orucun batil olmasını necə iddia edə bilərsiz!?
Onların cavabinda deyirik ki, Fəqihlər ibadətlərin zahiri şəraitini izah edir və adi insanların (camaatın əksəriyyətinin) başa düşdüyü tərzdə əhkamı onlar üçün isbatlayırlar. Amma camaatın başa düşə bilməyəcəyi şəraiti izah etmək onların vəzifəsi deyil. Bu iş “axirət alimləri”-nin öhdəliklərindən sayılır. Fəqihlər ibadətin şəraitini ibadətin səhihliyi üçün izah edirlər. Axirət alimləri isə ibadətin qəbul olub-olmamasında rolu olan batini şərtləri izah edirlər. Onlar deyirlər ki, oruc tutmaqda əsas məqsəd ilahi əxlaqa yiyələnmək və nəfsani və şəhvəti hisslərə qalib gəlməklə mələyə bənzəməkdir (mələkmənzər olmaqdır). İnsan Allaha məkanla deyil, sifətcə (keyfiyyətləri ilə) yaxınlaşır. Yəni şəhvəti hissləri azaldıqca bir o qədər Allaha müqərrəb (məhrəm, dost, çox yaxın, səmimi) olur. Amma təkcə yeməmək və içməməklə oruc tutanlar onlar qədər Allaha yaxın ola bilməz. Bu üzdən bəzi alimlər deyiblər: “Bəzi oruc tutanlar (“muftir”-dir) əslində oruc tutmayıblar. Bəzi “muftir-lər” (zahirən oruc tutmayanlar) əslində həqiqi oruc tutanlardır. Zahirən oruc tutmayıb, amma oruc olanlar bütün bədən üzvlərini günahdan qoruyan və yeyib-içən şəxslərdir. Amma zahirən oruc sayılan, amma həqiqətdə orucları batil olanlar yemək və içməkdən çəkinən amma bütün varlığı ilə günahkar olanlardır.”
Ən yaxşı (fəzilətli) oruc (və digər ibadətlər) budur ki, həm zahiri qanunlara (şərtlərə) riayət olunsun, həm də batini şərtlərə əməl olunsun. Başqa sözlə desək, oruc tutan şəxs orucu batil edən şeylərdən çəkindiyi kimi orucun qəbul olmasını əngəlləyən şeylərdən də çəkinməlidir. Hz. Peyğəmbər (s) buyurur: “Oruc əmanətdir. Sizlərdən biriniz əmanəti qorusun!” “Allah sizə əmanətləri öz sahiblərinə qaytarmanızı… əmr edir….” (Nisa-58). Oruc tutan şəxs bilməlidir ki, göz, qulaq, dil və sair üzvlərin hamısı əmanətdir və əmanəti qorumaqda əllərindən gələni etməlidir.
Yazıda istifadə olunan əsas mənbə “Ehyau ulumid-din” kitabıdır. Əbu Hamid Ğəzali (vəfatı: 505 hicri-qəməri təqvimi ilə) “Ehyau ulumid-din” kitabının birinci cildində (səh: 324-335) “Orucun sirləri kitabı” ünvanlı, üç fəsildən ibarət oruc barədə maraqlı məlumatlar (təlimlər) yazmışdır.
Molla Sədra (Sədruddin Şirazi) (vəfatı: 1050 hicri-qəməri təqvimi ilə) “Usuli-kafi” kitabına yazdığı şərhdə (birinci cild səh: 491-495) Ğəzalinin yazdığı “orucun sirləri”-ni nəql və şərh edir. Biz də hər iki dəyərli əsəri oxuduq, (qısa əlavələr və müxtəsər dəyişikliklər etməklə) tərcümə etdik və oxuculara təqdim edirik. Allah orucunuzu qəbul eləsin!
Hazırladı: Ə. Şəhriyar.
_thumb.jpg)