- Rical elminə nə üçün ehtiyac var?
- Rical elminin dəyəri barədə ortaya atılan şübhələr
- 1-ci şübhə
- 2-ci şübhə
- 3-cü şübhə
- 4-cü şübhə
- 5-cü şübhə
- 6-cı şübhə
Rical elminin dəyəri barədə ortaya atılan şübhələr4
Bu mövzu ilə bağlı ortaya atılan şübhələrdən biri budur ki: şiə alimləri əhli-sünnə alimlərindən əxz etdikləri elmlərlə qeybət dövründə Pak İmamların (əleyhimus-səlam) və onların tələbələrinin səy və zəhmətlərini zay etmişlər. Onlar əhli-sünnə məzhəbindən elm əxz edərək bu elmləri Əhli-Beyt (əleyhimus-səlam) hədislərinə tətbiq etmişlər. Bu elmlərin ən təhlükəlilərindən biri “rical elmi” kimi tanınan elmdir. Onların bəziləri rical elmi ilə bağlı tez-tez bu cür təbir işlədirlər ki, bu elm “Əhli-Beyt (əleyhimus-səlam) hədislərinin başını kəsən qılıncdır”.
Bu elm Əhməd İsmayıl və ardıcılları qarşısında olduqca ciddi və möhkəm bir maneəyə çevrildiyindən (çünki daha sonra da aydın olacağı kimi, onların öz azğın iddialarını yaymaqdan ötrü istifadə etdikləri rəvayətlərin böyük əksəriyyəti zəif sənədli rəvayətlərdir), onlar bu maneəni dəf etməkdən ötrü rical elmini aşağılamaqdan və onun elmi qiymətini inkar etməkdən başqa çıxış yolu tapmamışlar.
Biz bu şəxslərin iddia və şübhələrinə cavab verməyə başlamazdan qabaq müqəddimə olaraq bir neçə məsələnin qeyd edilməsini lazım hesab edirik:
Birinci: Rical elminin tərifi. Rical elmi üçün müxtəlif təriflər deyilmişdir. Bizim nəzərimizdə münasib tərif budur ki, rical elmi: “ümumi qaydaların araşdırıldığı, yaxud ravilərin – onların nəql etdikləri rəvayətlərin höccət olub-olmamasına dəxaləti olan – vəziyyətlərinin araşdırıldığı elmdir”.
Bu tərifin yığcam şəkildə izahı belədir ki, rical elmi iki istiqamətdə fəaliyyət göstərir:
1. Ravilərin siqəliyi və ya zəifliyi ilə bağlı olan ümumi (külli) qaydaları araşdırır. Bunun kimi ki, məsələn: böyük qədim alimlərdən birinin bir şəxs barədə “tərəzzi” etməsi (onun barəsində “Allah ondan razı olsun” və s. kimi sözlər deməsi) o alimin həmin şəxsi siqə hesab etdiyinə dəlalət edir, yoxsa yox?
2. Ravilərin vəziyyətini siqəlik və zəiflik baxımından araşdırır. Bu şəkildə ki, məsələn, Zürarə ibn Əyənin halını araşdırır ki, görəsən siqədir, yoxsa yox? Bu da öz növbəsində ravilərlə bağlı olan başqa bir sıra məsələləri araşdırmağı gərəkli edir. (Onların təbəqələri və şəxsi vəziyyətləri kimi.)
İkinci: Alimlərimizin nəzərində hədisin qəbulu mövzusunda iki məşhur xətt vardır:
1-ci xətt: Vəsaqət xətti: Bu xəttə əsasən hədis məhz o zaman qəbul edilir ki, siqə şəxslər tərəfindən nəql edilsin. Bu üslubun əshabının nəzərində hədisin qəbulunda əsas meyar “ravilərin və hədisi nəql edənlərin vəsaqəti (siqəliyi)” olduğundan, bu xəttə “vəsaqət xətti” deyilir.
2-ci xətt: Vusuq xətti: Bu xəttə əsasən, hədis məhz o zaman qəbul edilir ki, onun Məsumdan (əleyhis-səlam) sadir olmasına barədə bu xəttin əshabının yanında arxayınlıq (vusuq) hasil olsun. Bu arxayınlığın hasil olması üçün isə müxtəlif yollar vardır.
Məlumdur ki, fəqihin bu xəttən birini seçməsi kor-koranə və necə gəldi baş tutmur. Əksinə, o “xəbəri vahidin hücciyyəti” kimi tanınan məşhur mövzu ətrafında dönən müfəssəl və ağır bəhslərin nəticəsində bu iki yoldan birini seçir. Fəqih məhz qarşısındakı Quran və hədislərdən olan dəlilləri araşdırdıqdan sonra vəsaqət, yaxud vusuq xəttini seçir.
Üçüncü: Rical elmindən istifadə etmək bu mənaya gəlmir ki, bu elmdən istifadə edən ancaq və ancaq rical alimlərinin qeyd etdikləri tövsiqat və təzifatların üzərində dayanır. Xeyr. Rical elmi də sair istinbat mövzusuna daxil olan elmlər kimi ictihadi elmlərdən sayılır. Bu o deməkdir ki, fəqih rical alimlərinin sözlərinin qarşısında əlini-əlinin üstünüə qoyub dayanmır. O məhz çalışır ki, bu alimlərin sözlərindən ravinin zəif və ya siqə olmasını hasil etsin və nəticədə rəvayətin zəifliyinə və ya səhihliyinə hökm verə bilsin.
Dördüncü: Bəzi alimlərin vəsaqət xəttini seçməsi bu anlama gəlmir ki, onlara siqə şəxslər vasitəsilə çatmayan bütün rəvayətlər onların nəzərində höccət olmaqdan çıxırlar. Xeyr, əgər rəvayətin sadir olması barədə bir sıra əqli yollarla onlarda arxayınlıq hasil olarsa, o zaman belə bir rəvayət də onların nəzərlərində höccət sayılacaqdır. Lakin “rəvayətin hücciyyətinin dəlilləri” babından deyil, “arxayınlıq və şəxsi etimad” babından.5
Beşinci: Rical elminin dəyərini aşağı salmaq istəyənlər və onun Əhli-Beyt (əleyhimus-səlam) hədislərini zibh edən qılınc adlandıranlar, bir nöqtəyə diqqət edib, digər bir mühüm nöqtədən qəflət etmişlər. O mühüm nöqtə bundan ibarətdir ki, müqəddəs şəriətdə yekdilliklə qəbul olunur ki, mötəbər dəlil olmaya-olmaya bir şeyi müqəddəs şəriətə nisbət vermək haramdır. Buna bir çox dəlillər dəlalət edir ki, onlardan biri də bu ayədir: “De: “Həqiqətən mənim Rəbbim pis işləri – istər onların aşkar olanını, istərsə də gizlisini – həmçinin, hər hansı bir günahı və haqsız həddi aşmağı, eləcə də barəsində Allahın heç bir dəlil-sübut nazil etmədiyi şeyi Allaha şərik qoşmağınızı və bilmədiyiniz şeyi Ona nisbət verməyinizi haram etmişdir.” (Əraf surəsi, 33). Məlum məsələdir ki, məsumdan sadir olması sübuta yetməyən bir rəvayəti əsas götürüb və onun üzərində əqidə inşa etmək bilmədiyin bir şeyi şəriətə nisbət vermək sayılır və bu, şübhəsiz ki, haramdır.
Belə olan təqdirdə, rəvayətin höccət olmasında meyarın nə olduğunu öyrənmək lazım gəlir, ki beləcə onu şəriətə nisbət vermək və ona istinad etmək caiz olsun. Burada da - az öncə deyildiyi kimi – alimlər iki yol seçmişlər. Bəziləri belə hesab etmişlər ki, rəvayətin höccət olmasında meyar onun siqə şəxslərdən gəlib çatmasıdır, bəziləri də belə hesab etmişlər ki, höccət olan rəvayət məsumdan (əleyhis-səlam) sadir olması barədə əminlik (arxayınlıq) hasil olan rəvayətdir. Hər iki halda, rical elminin əhəmiyyəti aşkara çıxır.
Rical elminin tərifi, onun rolu və ona olan ehtiyac mövzusuna qısa və sürətli şəkildə nəzər saldıqdan sonra, indi də bu elm ətrafında ortaya atılan şübhələrə qayıdırıq.
______________________________________________________________________
4 Məqalənin bundan sonrakı hissəsi Seyyid Ziya əl-Xubbaz əl-Qətifinin (hafazahullah) “əl-Məhdəviyyətul-Xatimə fauqa zeyfi-dəava və tadlil əl-ədiya” kitabından olacaq. (Red.)5 Məsələn, elə mütəvatir rəvayətlər. (Müt.)
