İmamiyyənin fəxr edəcəyi məqamlardan biri də İmam Əli (ə) kimi bir şəxsiyyətə bağlı olmalarıdır. O, nəhv elminin banisi olmuşdur. Şiə məzhəbinə mənsub olan Əbuləsvəd Duvəli bu elmi ondan öyrənmişdir. İmam Əli (ə) tovhid və ədl (ilahi ədalət) mövzusunda danışan və hər şeyi izah edən ilk şəxsdir. O, hədisi-şərif barəsində danışan və hədis nəql edənləri qismlərə bölən ilk şəxsdir. İmamiyəyə müxalif olanlar onun aşağıdakı bəlağətli sözünə utanaraq işarə etmiş və mənbəsini bildirmədən qeyd etmişlər. Halbuki həmin söz şiə olan Şərif Rəzinin "Nəhcül-bəlağə", "əl-Kafi" və ya Səduqun kitablarından iqtibas olunmuşdur.

Şeyx Kuleyni, “əl-Kafi”, c. 1, səh. 62-64; Fəzl bin Şazan, “Muxtəsəru isbatir-rəcə”, “Turasuna” dərgisi, c. 15, səh. 210-206 -da səhih sənədlə belə nəql olunur:

عن سليم بن قيس الهلالي ، قال : قلت . لأمير المؤمنين عليه السلام : إني سمعت من سلمان والمقداد وأبي ذر شيئا من تفسير القرآن وأحاديث عن نبي الله صلى الله عليه وآله غير ما في أيدي الناس ، ثم سمعت منك تصديق ما سمعت منهم ورأيت في أيدي الناس أشياء كثيرة من تفسير القرآن ومن الأحاديث عن نبي الله صلى الله عليه وآله أنتم تخالفونهم فيها ، وتزعمون أن ذلك كله باطل ، أفترى الناس يكذبون على رسول الله صلى الله عليه وآله متعمدين ، ويفسرون القرآن بآرائهم ؟

قال : فأقبل علي فقال : قد سألت فافهم الجواب . إن في أيدي الناس حقا وباطلا ، وصدقا وكذبا ، وناسخا ومنسوخا ، وعاما وخاصا ، ومحكما ومتشابها ، وحفظا ووهما ، وقد كذب على رسول الله صلى الله عليه وآله على عهده حتى قام خطيبا فقال : أيها الناس قد كثرت علي الكذابة فمن كذب علي متعمدا فليتبوء مقعده من النار ، ثم كذب عليه من بعده . وإنما أتاكم الحديث من أربعة ليس لهم خامس :

1ـ رجل منافق يظهر الإيمان ، متصنع بالإسلام لا يتأثم ولا يتحرج أن يكذب على رسول الله صلى الله عليه وآله متعمدا ، فلو علم الناس أنه منافق كذاب ، لم يقبلوا منه ولم يصدقوه ، ولكنهم قالوا هذا قد صحب رسول الله صلى الله عليه وآله ورآه وسمع منه ، وأخذوا عنه ، وهم لا يعرفون حاله ، وقد أخبره الله عن المنافقين بما أخبره ووصفهم بما وصفهم فقال عز وجل : " وإذا رأيتهم تعجبك أجسامهم وإن يقولوا تسمع لقولهم ثم بقوا بعده فتقربوا إلى أئمة الضلالة والدعاة إلى النار بالزور والكذب والبهتان فولوهم الأعمال ، وحملوهم على رقاب الناس ، وأكلوا بهم الدنيا ، وإنما الناس مع الملوك والدنيا إلا من عصم الله ، فهذا أحد الأربعة .

2ـ ورجل سمع من رسول الله شيئا لم يحمله على وجهه ووهم فيه ، ولم يتعمد كذبا فهو في يده ، يقول به ويعمل به ويرويه فيقول : أنا سمعته من رسول الله صلى الله عليه وآله فلو علم المسلمون أنه وهم لم يقبلوه ولو علم هو أنه وهم لرفضه .

3ـ ورجل ثالث سمع من رسول الله صلى الله عليه وآله شيئا أمر به ثم نهى عنه وهو لا يعلم ، أو سمعه ينهى عن شئ ثم أمر به وهو لا يعلم ، فحفظ منسوخه ولم يحفظ الناسخ ، ولو علم أنه منسوخ لرفضه ، ولم علم المسلمون إذ سمعوه منه أنه منسوخ لرفضوه .

4ـ وآخر رابع لم يكذب على رسول الله صلى الله عليه وآله ، مبغض للكذب خوفا من الله و تعظيما لرسول الله صلى الله عليه وآله ، لم ينسه ، بل حفظ ما سمع على وجهه فجاء به كما سمع لم يزد فيه ولم ينقص منه ، وعلم الناسخ من المنسوخ ، فعمل بالناسخ ورفض المنسوخ فإن أمر النبي صلى الله عليه وآله مثل القرآن ناسخ ومنسوخ [ وخاص وعام ] ومحكم ومتشابه قد كان يكون من رسول الله صلى الله عليه وآله الكلام له وجهان : كلام عام وكلام خاص مثل القرآن وقال الله عز وجل في كتابه : " ما آتاكم الرسول فخذوه ، وما نهاكم عنه فانتهوا " فيشتبه على من لم يعرف ولم يدر ما عنى الله به ورسوله صلى الله عليه وآله...

Süleym bin Qeys belə nəql edir: “Əmirəlmöminin (ə)-a dedim: “Salman, Miqdad və Əbuzərdən Quranın təfsiri və Peyğəmbərin (s) hədisləri barədə insanların bilmədiklər şeylər eşitmişəm. Sonra onlardan eşitdiklərimin təsdiqini səndən eşitmişəm. Bundan başqa insanların əlində Quran və Peyğəmbərin (s) hədisləri barədə çoxlu şeylərə rast gəldim. Siz onlara qarşı çıxır və hamısının batil olduğunu deyirsiniz. Belə fikirləşirsən ki, insanlar bilərəkdən Rəsulullaha (s) iftira atırlar? Quranı öz rəyləri ilə təfsir edirlər?

(Süleym) deyir ki, (İmam) mənə yaxınlaşıb dedi: “Sual soruşdun, indi isə cavabı dərk et! İnsanların əllərində haqq və batil, yalan və doğru, nasix və mənsux (hökmü dəyişilən və dəyişilməyən), ümumi və xüsusi, möhkəm və mütəşabih (mənası bəlli olan, mənası və məğzi bəlli olmayan), hifz olunan və xəyal edilən hədislər mövcuddur. Rəsulullahın (s) zamanında onun adından çox yalan danışılmışdır. Hətta o. xütbə edərək buyurdu: “Kim mənim adımdan yalan danışarsa, o zaman cəhənnəmdə öz yerini hazırlamış olacaq”. Ondan sonra da onun adından yalan danışdılar. Dörd ayrı-ayrı xüsusiyyətlərə malik olan dörd nəfərdən sizə hədis nəql olunmuşdur. Onların beşincisi yoxdur.

1. İmanı aşkar edən, özünü müsəlman kimi göstərən münafiq. Rəsulullahın (s) adından yalan danışmaqdan çəkinməz və narahat olmaz. Əgər insanlar onun münafiq olduğunu bilsəydilər onun hədislərini qəbul etməz və onu təsdiqləməzdilər. Lakin insanlar onun haqqında deyirlər: “O, Rəsulullahın (s) səhabəsi olmuş, onu görmüş, eşitmiş və ondan öyrənmişdir. Onun həqiqi halından agah deyillər. Allah-təala münafiqlər haqda onu xəbərdar etmiş və onları müəyyən xüsusiyyətlərlə vəsf etmişdir. Allah-təala buyurmuşdur: “(Ya Peyğəmbər!) Sən onları gördükdə cüssələri (boy-buxunları, gözəllikləri) xoşuna gəlir, danışanda sözlərinə qulaq asırsan...” (Munafiqun surəsi, ayə 4).

Ondan sonra insanlar haqqa dəvət edən imamları kənara qoyub zəlalət (azğınlıq) imamlarına, saxtakarlıq, yalan və böhtanla Cəhənnəmə dəvət edənlərə yaxınlaşdılar. İşləri onlara həvalə etmişlər, onları insanlara başçı seçmişlər, onların sayəsində dünya malından yemişlər. Allahın qoruduğu kəslərdən başqa bütün insanlar şahlar və dünya ilə birgədirlər. Bu, dörd nəfərdən biridir.

2. Rəsulullahdan (s) bir şey eşitmiş, onu həqiqi mənasında anlamamış və öz rəyinə uyğun dərk etmişdir. Əlində olan hədislərdə bilərəkdən yalan deməmişdir. Həmin hədislərə inanır, əməl edir və söyləyərək belə deyir: “Mən bunu Rəsulullahdan (s) eşitmişəm”. Əgər müsəlmanların onun həmin hədisləri öz dərk etdiyi kimi nəql etdiyini bilsəydilər, ondan bu hədisləri qəbul etməzdilər. Əgər o, səhv anladığını bilsəydi, (həmin hədisləri nəql etməkdən) imtina edərdi.

3. Üçüncü şəxs Rəsulullahın (s) bir şeyi əmr etdiyini eşitmişdir. Sonradan Rəsulullah (s) onu qadağan etmişdir. Lakin o, bunu bilməmişdir. Yaxud Rəsulullahın (s) bir şeyi qadağan etdiyini eşitmişdir. Sonradan Peyğəmbər (s) o işin görülməsini əmr etmişdir. Lakin sözügedən şəxs bunu bilməmişdir. Mənsuxu (hökmü pozulanı) əzbərləmiş, nasixi (hökmü pozanı) isə bilməmişdir. Əgər nəql etdiyinin mənsux olduğunu bilsəydi, ondan imtina edərdi. Əgər ondan hədis eşidən müsəlmanlar nəql etdiyinin mənsuz olduğunu bilsəydilər, onun nəql etdiyini rədd edərdilər.

4. Dördüncü şəxs isə Rəsulullahın (s) adından yalan danışmamışdır. Allahdan qorxduğu və Rəsulullaha (s) ehtiram etdiyi üçün yalana nifrət edər. Unutmamış, əksinə eşitdiyi hər bir şeyi olduğu kimi əzbərləmişdir. Eşitdiyini artırmadan və azaltmadan olduğu kimi nəql etmişdir. Nasixi mənsuxdan fərqləndirmişdir. Nasixə əməl etmiş, mənsuxu isə rədd etmişdir. Peyğəmbərin (s) sözləri Quran kimidir. Nasix, mənsux, möhkəm və mütəşabihdir. Ola bilər ki, Quran kimi Rəsulullahın (s) sözünün iki tərəfi olsun; ümumi və xüsusi. Allah-təala kitabında belə buyurur: “...Peyğəmbər sizə nə verirsə, onu götürün; nəyi qadağan edirsə, ondan əl çəkin...” (Həşr surəsi, ayə 7). Rəsulullahın (s) nəyi nəzərdə tutduğunu bilməyən səhvə yol verər...”

Əhli-sünnə mənbələrində bu hədisin mətni: Məhəmməd Camal Qasimi, Qəvaidut-təhdis, səh. 162. Ciddə şəhərində dərc olunan Məcməul-fiqhil-islami dərgisi, səh. 1957.

Bu hədisi mürsəl olaraq nəql edənlərdən: Əbu Cəfər İskafi Mötəzili, əl-Meyaruvəl-muvazinə, səh. 302.

Deyə bilərik ki, bu hədis və rical təfəkkürü barəsində bizə çatan ən qədim tarixi sənəddir. Bu sənəddə Rəsulullaha iftira atan münafiq səhabələr aşkarcasına ittiham olunur. Bu faktor doğru və yalanı ayırd etmək üçün səhabələrin vəziyyətini araşdırmağı zəruri edir.

Mərvan Xəlifat